Legendy chrześcijańskie

Opis

Niewiele przekazały nam Ewangelie z dziecięcych lat Pana Jezusa. Tak
samo mało, i to już z całego życia, Jego Matki. Chrześcijanie zaś
pragnęliby poznać możliwie najwięcej wydarzeń z pobytu na ziemi tych
tak drogich im osób. Stąd też fantazja wiernych już w pierwszych
wiekach uzupełniała te braki legendą w postaci apokryfów. W okresie
średniowiecza jeszcze dalej poszła fantazja i miłość wyznawców
Chrystusa w tym legendarnym uzupełnianiu luk, a nawet i w innym
ujmowaniu wydarzeń opisanych w Ewangeliach. Średniowiecze jest okresem
największego rozwoju legendy chrześcijańskiej. Słusznie nazywa się je
jej złotą erą.

Podobnie jest również z życiorysami świętych. W średniowieczu
niewielu posiadało sztukę pisania i czytania. Druk przyszedł dopiero
w połowie XV wieku. Stąd za życia osób świątobliwych zwykle nie miał
kto odnotować faktów dotyczących ich działalności. Sami zaś kandydaci
na świętych nie mieli zwyczaju pisania pamiętników. Po ich śmierci, gdy
rosła sława ich cnót i dzieł, ludzie chcieli poznać bliżej ich
poświęcone Bogu życie. Znów legenda uzupełniała brak pewnych źródeł.

Fantazja tworzących legendę zwykle obracała się wokół wydarzeń
historycznych, tylko je uzupełniała i rozszerzała. Ludzie średniowiecza
nie mieli jeszcze tak rozwiniętego zmysłu krytycznego jak człowiek
współczesny. Stąd w tym uzupełnianiu niezbyt liczyli się
z prawdopodobieństwem psychologicznym i z możliwością zaistnienia
pewnych faktów w świecie realnym. Dlatego legenda średniowieczna,
a później i wszelka ludowa, jest pełna nadzwyczajności, fantastyki,
jest bliska świata baśni. Tak na przykład legenda o świętej Genowefie
jest wyraźnie bliższa baśni niż nawet mało krytycznemu życiorysowi
świętych. Jest jednak sporo legend średniowiecznych opisujących życie
świętych bardziej realistycznie i czasem trudno rozróżnić, co jest
w nich faktem historycznym, a co zmyśleniem. Opisywane bowiem
wydarzenia mają wszelkie pozory prawdopodobieństwa. Brak im tylko
potwierdzenia przez źródła historyczne. Stąd też w wielu wypadkach
trudno dziś zdecydować, do jakiego gatunku literackiego należy zaliczyć
wiele dawnych życiorysów świętych: do hagiografii czy do legendy.

Przez swój element fantastyczny, baśniowy legenda znajduje się
czasem na pograniczu ortodoksji i herezji. Niekiedy zdaje się nawet
przekraczać tę granicę. Są to wypadki raczej rzadkie, a czytelnik
i wówczas zdaje sobie sprawę, że ma do czynienia z opowiadaniem ludowym
czy ze zmyśleniem literackim, a nie z podręcznikiem dogmatyki albo
teologii moralnej. Mamy nadzieję, że w niniejszym zbiorze uniknęliśmy
wyraźnego przekroczenia tej granicy.

Legenda średniowieczna była zwykle legendą ludową, przekazywaną
ustnie z pokolenia na pokolenie. Od czasu do czasu pojawiali się ludzie
pióra, którzy spisywali te opowiadania krążące wśród ludu, często
uzupełniając je jeszcze własną inwencją. W ten sposób powstał
w średniowieczu największy zbiór legend chrześcijańskich Legenda aurea, spisanych przez Jakuba de Voragine.

W czasach nowożytnych nie zaginęło tworzenie legend. Okres
racjonalizmu i Oświecenia nie sprzyjał jednak powstawaniu naiwnych
legend ludowych. Z biegiem lat natomiast pojawia się coraz częściej
legenda literacka, o wiele bogatsza i bardziej kunsztowna, o ile idzie
o język, od swej poprzedniczki, legendy ludowej.

Niniejszy zbiór zawiera oba rodzaje legend. Legendy średniowieczne
i ludowe uległy w nim pewnym skrótom, a nawet lekkiej przeróbce
literackiej, której dokonał profesor Luigi Santucci z Mediolanu. Z jego
bowiem zbioru, liczącego ponad 700 stron Leggende cristiane
(Fratelli Fabri Editori, Milano 1963), pochodzi większość legend
średniowiecznych i ludowych, jak i literackich, głównie z obszaru
języków romańskich. Natomiast legendy autorów polskich, niemieckich,
skandynawskich i rosyjskich zostały prawie w całości wybrane przez
niżej podpisanego.

Były pewne trudności z podziałem zebranego materiału. Ostatecznie
przyjęto cztery części: legendy związane z osobą Chrystusa, Matki
Bożej, świętych i legendy różne. Świadomi jesteśmy nieadekwatności tego
podziału, bowiem często jedna i ta sama legenda dotyczy zarówno życia
Chrystusa, jak i Jego Matki, a czasem również świętych.

W części czwartej poczesne miejsce zajmuje szatan, wróg Chrystusa
i świętych, usiłujący przeszkodzić ich pracy apostolskiej, prawie
zawsze jednak bezskutecznie. Jest on postacią wykpiwaną i wyśmiewaną
w legendzie.

Zdajemy sobie sprawę z niekompletności tego zbioru. Nie zawiera on na przykład, gdy idzie o dawne czasy, ani jednej legendy z Kwiatków świętego Franciszka; z nowszych zbiorów pominięto całkowicie Królową niebios
Gawalewicza. Powodem tego opuszczenia było, iż są one — dzięki
powojennym wydaniom — dość dostępne na rynku księgarskim. Dalsze
poszukiwania mogą łatwo doprowadzić do odkrycia niejednej perełki,
choćby w twórczości klasyków literatury polskiej czy w piśmiennictwie
rosyjskim. Antologia ta jest otwarta na uzupełnienia w ewentualnych
dalszych wydaniach.

Na koniec chcę jeszcze zaznaczyć, że zbiór ten nie ma ambicji dać
przeglądu naukowego legendy chrześcijańskiej w jej historycznym
i terytorialnym rozwoju. Jego zadanie jest skromniejsze: być popularną
i — choć to dziś niemodne — trochę budującą lekturą dla czytelnika. Ze
względu na swą religijną tematykę uzupełni ona w obrazowy sposób jego
wiadomości z zakresu wiary i moralności chrześcijańskiej. Łacińskie
słowo legenda znaczy: to, co powinno się czytać. Mamy nadzieję, że ten zbiór rzeczywiście znajdzie chętnych czytelników.

Ks. Stanisław Klimaszewski MIC

Twarda okładka